بحران آب، بحران نان، یا بحران مطالعه؟

بحران آب، بحران نان، یا بحران مطالعه؟ (قسمت سوّم)

عنوان فرعی این قسمت: «من ها» و «بحران ها»

1- وجود بحران های متعدّد این را به ذهن می رساند که «نکند همۀ این بحران ها شاخ و برگ های یک یا چند بحران ریشه ای باشند». مثلاً برخی صاحب نظران معتقدند تمامی بحران های ما تبعات یک بحران ریشه ای در «خرد و اندیشه» ما هستند و تا زمانی که «خرد و اندیشه» جایگاه شایستۀ خود را پیدا نکنند، هیچ بحران دیگری حل نخواهد شد، یا برخی دیگر بر آنند که ریشۀ این همه بحران، آن است که ما هنوز بر سر مسائل و موضوعاتِ جمعیِ بنیادین مان به قراردادی اجتماعی و یا حتّی یک توافق فراگیر حداقلی دست نیافته ایم.

2- «من ها»: «من ها» در مقابل «ما» قرار می گیرد. گروهی می توانند خود را «ما» خطاب کنند که در مورد مسائل جمعی شان به قراردادهایی اجتماعی رسیده باشند، یا حدّاقلی از توافق، یا لااقل به جایی رسیده باشند که حرف همدیگر را بفهمند. برای فهمیدن حرف همدیگر، «هم زبان بودن» کافی نیست، نیاز است افراد با بنیان های فکری و مفاهیم مورد نظر یکدیگر، و همچنین با معنای متفاوتی که از مقوله های بنیادین در ذهن دارند آشنا شوند. مقوله هایی مانند «آزادی»، «سعادت»، «مصلحت»، «دنیا»، «حیات جمعی» و غیره ممکن است برای افراد مختلف معناهای متفاوتی داشته باشند.

میردال، معتقد بود: «در مغرب زمین اختلافات اساسی در مسائل بنیادین اجتماعی، در فرایند طولانی همبستگی ملی یا تمامیت احساسات کاهش یافت. دولتهای رفاهی دموکراتیک جدید غرب در طی نیم قرن گذشته در مورد مصالح و آرمانهای ملی به نوعی هماهنگی آفریده ای (Created Harmony) نائل آمده اند» (درام آسیایی: ص. 32).

از آنجا که «فهمیدن حرف همدیگر»، هماهنگ شدن و حصول «قرارداد اجتماعی» فقط از طریق گفتگو امکان پذیر است، پس  «من ها» فقط از طریق گفتگوست که می توانند به «ما» تبدیل شوند، امّا مگر ما بر سر مسائل جمعیِ بنیادین مان گفتگو نداشته و نداریم؟ در جامعۀ ما نیز، هم در گذشته گفتگوهایی فراگیر وجود داشته، هم در حال حاضر شاهد گفتگوهایی جدّی هستیم و هم در آینده چنین گفتگوهایی خواهیم داشت. به عنوان مثال، روزگاری بحثمان بر سر این بود که «قرآن قدیم است یا حادث»، اتّفاقاً بحث خیلی جدّیی هم بود؛ آنقدر جدّی که خیلی ها در آن کشته شدند. دوره ای دیگر، مباحثه ای داغ و همگانی میان «حیدری»ها و «نعمتی»ها بر پا بود؛ تمام شهرهای ایران به «محلّه های حیدری» و «محلّه های نعمتی» تقسیم شده بودند. گفتگوها به اندازه ای پر رونق بود که «به زد و خورد انجامیدن آنها» اتّفاق عجیبی به حساب نمی آمد. خب، بحث طلبگیست دیگر؛ نباید سخت گرفت. 50 سال پیش، مباحث مان حول و حوش مفاهیم وارد شده از غرب مدرن بود، که نهایتاً موفق شدیم کمونیست های بی خدا را از میدان به در کنیم. احتمالا جوانترها چیزی دربارۀ آن نمی دانند. احتمالاً، نمی دانند که چقدر خطر رواج و گسترشش جدّی بود. همین قدر بدانند که «کمون» یعنی «خدا» و «کمونیست» یعنی «خدا نیست»! بگذریم. درست است که در نتیجۀ وجود «بحران مطالعه»، از بحث و گفتگوهای گذشتگانمان بی خبریم، امّا به هر حال اینگونه نبوده است که مردم بی گفتگویی بوده باشیم. اتّفاقاً، همواره بخش قابل توجّهی از توانمان صرف این گفتگوها شده و بخش عمده ای از نیرویمان در اصطکاک میان قطب های مخالفِ هم، تحلیل رفته است.

راستی، آیا 50 سال بعد، نسل های آتی چیزی در مورد بحث و گفتگوهای پر رونق ما خواهند دانست؟ ما که اصلاً نمی دانیم دعوای میان «طرفداران قدیم بودن قرآن» و «قائلان به حادث بودن آن» بر سر چه بود. حتّی اگر ناپرهیزی کرده و دربارۀ آن مطالعه کنیم، خواهیم دید که به هیچ وجه ارزش آن را نداشته است که اینقدر دو دستگی در جامعه ایجاد کرده و وقت و انرژی مان را هدر دهد. البته در مورد بحث میان «حیدری»ها و «نعمتی»ها شرایط یک مقدار متفاوت است: به لطف اصطلاح رایج «دعوای حیدری-نعمتی»، واژه های «حیدری» و «نعمتی» به گوشمان ناآشنا نیستند، امّا مگر بحثشان بر سر چه بود که وجب به وجب ایران یا برچسب «حیدری» خورده بود و یا «نعمتی»؟ اگر این قدر موضوع مهمّی بوده، چرا الان خبری از آن نیست؟ شاید محو شدن موضوعات پر بحث و گفتگوی گذشته نشان این باشد که این بحث ها بالاخره به نوعی تفاهم منتج شده و لذا کنار گذاشته شده اند! امّا آیا واقعا چنین بوده؟ اندیشمندی غربی، در قالب داستانی معروف، بخش عمده ای از بحث و دعواهای بشر را به دعوای میان «طرفدارن شکستن پوست تخم مرغ از طرف تیزترش» و «طرفداران شکستن پوست تخم مرغ از طرف پخ ترش» تشبیه کرده بود. نکند بحث و گفتگوها و قطبیّت های ما نیز از همان نوع باشد؟! نه، بعید است. این وصله ها به ما نمی چسبد. تازه، اگر هم موضوع بحث های داغ گذشتگان ما، آن قدرها که باید و شاید حیاتی نبوده، این ایراد به هیچ وجه به موضوعات پر بحث و جدل ما وارد نیست. اتّفاقاً قطبیّت های فعلی میان ما بر سر اهمّ مسائل است؛ بر سر حق و باطل است.

بگذریم، مطلب خیلی طولانی شد و صدها هزار خوانندۀ بالقوّۀ تلگرامی از دست رفت. راستی بالاخره نفهمیدیم، مایی که از یک سو، تنها دین حق، و ناب ترین حکمت کهن در اختیارمان است و از سوی دیگر، بر خلاف سایرین که تمام گفتگوهایشان بر سر لذّات پست دنیوی است، همواره دعواهایمان بر سر موضوعات متعالی و حق و باطل بوده است، چرا باید با این همه بحران مواجه باشیم؟! ما که قطعاً حقّیم، این که از بدیهیّات اوّلیّه است، نکند ایراد از «عالم هستی» باشد که با آن منحرف ها هماهنگ شده و به جای آنها، سر «من ها» را به سنگ می زند؟!